De juiste tijd van al-fadjr

Als de maand Ramadan in zicht is, ontstaat vaak de discussie onder moslims over wat nu precies het tijdstip is waarop al-fadjr aanbreekt. Het aanbreken van de tijd van al-fadjr betekent tijdens de Ramadan namelijk dat moslims moeten stoppen met eten en drinken en de vastendag begint. De zorgen die de moslims hebben over het uitvogelen van de exacte tijd van al-fadjr is een teken van de goedheid die zich bevindt in de gemeenschap en de bezorgdheid die moslims hebben met betrekking tot de rechten van Allah.

In dit artikel wordt besproken wat de juiste tijd is voor al-fadjr en hoe deze conclusie getrokken is. Ook wordt uitgelegd waarom de meeste tijden die momenteel in omloop zijn onjuist zijn.

Allereerst, Allah zegt in de Koran (vertaling van de betekenis):

En eet en drink totdat de witte draad voor jullie te onderscheiden is van de zwarte draad, van al-fadjr.¹

En ‘Aa`ishah heeft overgeleverd dat de Profeet, sallallahu ‘alayhi wa sallam, zei:

Bilaal verricht de gebedsoproep (adhaan) in de nacht. Eet en drink dus totdat Ibn Umm Maktoem de gebedsoproep verricht, want hij verricht de gebedsoproep niet totdat al-fadjr is aangebroken.²

Deze en andere teksten vormen de basis voor de consensus van de geleerden over het feit dat het voor de vastende verplicht is om te stoppen met eten en drinken zodra de tijd van al-fadjr aanbreekt.³ Dit vers laat ook zien dat de tijd van al-fadjr binnentreedt zodra de ochtendschemering aanbreekt. Dit moment wordt in de literatuur ook wel de ‘tweede fadjr’ of al-fadjr al-saadiq genoemd, wat ‘de ware fadjr’ betekent.⁴

18 graden
Het aanbreken van al-fadjr is dus een verschijnsel dat waargenomen kan worden met het blote oog. De geleerden hebben door de eeuwen heen al-fadjr dan ook veelvuldig bestudeerd met het blote oog en hier uitgebreid onderzoek naar gedaan. De overgrote meerderheid van de geleerden en astronomen die het aanbreken van al-fadjr bestudeerd hebben, zowel middels bezichtigingen met het blote oog als met astronomisch apparatuur, is tot de conclusie gekomen dat al-fadjr aanbreekt als de zon op -18 graden ten opzichte van de horizon in het oosten staat. Oftewel, als de zon 18 graden onder de horizon staat. Dit wordt gehanteerd door álle islamitische landen vandaag de dag. Er is geen enkel islamitisch land dat al-fadjr berekent aan de hand van minder dan 18 graden.⁵

Voor zover bekend is ook van geen enkel erkend Fiqh comité in de geschiedenis gerapporteerd dat zij de tijd van al-fadjr hebben berekend op basis van minder dan 18 graden. ISNA, Islamic Society of North America, was de uitzondering hierop en berekende al-fadjr aan de hand van 15 graden. In september 2011 zijn zij hier echter op teruggekomen en hanteren sindsdien 17,5 graden voor al-fadjr, wat praktisch bijna op hetzelfde neerkomt als wat de rest van de wereld hanteert.⁶

Tot de geleerden die in hun boeken of fatwaa hebben bevestigd dat al-fadjr berekend moet worden op basis van 18 graden behoort de Hanafie-geleerde Ibn ‘Aabidien.⁷ Daarnaast is dit de conclusie van vrijwel alle bekende astronomen en geleerden die zich over dit onderwerp gebogen hebben. Voorbeelden daarvan zijn: Al-Biroenie (overl. 440 h.), Al-Qaadie Zaadah (overl. 840 h.), Aboe al-Hasan as-Soefie (overl. 376 h.), Nasreddien at-Toesie (overl. 672 h.), Al-Battaanie (overl. 317 h.), Ibn ash-Shaatir  (overl. 777 h.), Jamaluddien al-Mardinie (overl. 806 h.),⁸ ‘Abdulaziez al-Wifaa`ie (overl. 876 h.) en Ibn al-Gayyaat al-Faasie (overl. 1343 h.).⁹

In 1987 hield het Fiqh comité van de Muslim World League een groot congres met geleerden en astronomen vanuit de hele wereld waarin dit onderwerp werd besproken.¹⁰ Ook zij kwamen tot de conclusie dat al-fadjr berekend moet worden aan de hand van 18 graden.

Dit werd wederom bevestigd in 2007 toen een moskee in België de Fiqh Counsil van de Muslim World Leaugue vroeg om de juiste fadjr tijden waarna zij wederom antwoordde met 18 graden als uitgangspunt.

Feit is dus dat dit het uitgangspunt is van alle vroegere Fiqh comités en specialisten en ook vandaag de dag door bijna alle Fiqh comités wordt gehanteerd. Daarom moeten moskeeën en instituten die een andere rekenmethode dan deze verkondigen wel met een heel sterke onderbouwing komen waarom dit toegestaan zou zijn. Vrijwel alle andere rekenmethoden die momenteel o.a. in Nederland gehanteerd worden, liggen namelijk lager dan 18 graden en dat heeft als gevolg dat al-fadjr later valt. Hierdoor eten en drinken mensen dus langer door dan de eigenlijke begintijd van al-fadjr.

Waarom kan ik niet gewoon zelf naar de horizon kijken?
Vaak wordt de vraag gesteld waarom we niet gewoon naar de horizon kunnen kijken om de aanvang van al-fadjr te bepalen. Sommigen beweren zelfs dat het berekenen van de gebedstijden onjuist zou zijn en het per se bezichtigd moet worden met het oog.

Het eerste wat begrepen dient te worden, is het feit dat de bepaling van ‘18 graden’ gebaseerd is op een universele bezichtiging met het blote oog (mushaahadah). De geleerden en moslimastronomen hebben eeuwenlang op verschillende plekken op de aarde en in verschillende tijden en seizoenen al-fadjr bezichtigd met het blote oog. Op basis daarvan is deze conclusie getrokken. Vervolgens werd de juistheid hiervan bevestigd door astronomische berekeningen.

Een ander probleem met degenen die oproepen tot een eigen bezichtiging is het feit dat niemand van hen een onderzoek heeft uitgevoerd dat kan tippen aan de onderzoeken die 18 graden ondersteunen. De conclusie dat al-fadjr aanbreekt als de zon 18 graden onder de horizon staat in het oosten is namelijk een conclusie na universele bezichtigingen en berekeningen. Wat de formule betreft waarmee de meeste Nederlandse moskeeën en instituten rekenen, daarvan hebben sommigen bezichtigingen gedaan in één van de moslimlanden en anderen weer in het westen. Sommigen in de zomer en anderen in de winter. Niemand, echter, heeft een universele bezichtiging gedaan op verschillende plaatsen op aarde in verschillende tijden en seizoenen om zijn eigen bezichtiging te verifiëren. Daarom zien wij dat de waarnemingen van een aantal hedendaagse geleerden de waarnemingen tegenspreken die astronomen en geleerden altijd al gehanteerd hebben. Sterker nog, de bezichtigingen van de hedendaagse critici verschillen zelfs onderling. Stel jezelf nu de vraag of het aannemelijker is dat het beperkte groepje geleerden uit deze tijd – met alle respect voor hun geleerdheid en inspanningen – een fout heeft gemaakt, of dat de hele moslimgemeenschap al eeuwenlang het fadjr gebed te vroeg heeft gebeden.

Het aanschouwen van al-fadjr is ook niet zo makkelijk als men denkt. Met een foto vanaf je balkon kom je er niet. De begintijd van al-fadjr is namelijk het allereerste moment waarop een dun straaltje licht in horizontale richting verschijnt. Het gaat om zo’n dun straaltje licht dat Allah het in de Koran ‘de witte draad’ heeft genoemd.¹¹ Dat betekent dat je dat eerste moment – en dus het aanbreken van al-fadjr – mist, als je geen uitstekend zicht hebt op de horizon zonder enig obstakel of als er sprake is van lichtvervuiling. En reken maar dat we in Nederland last hebben van lichtvervuiling (ook wel lichthinder genoemd).¹² Dit houdt in dat de kunstmatige verlichting die we hebben ervoor zorgt dat de nachten niet zo duister zijn als normaal. En als er minder duisternis is, is het ook moeilijk om een dunne lichtstraal – en dus de begintijd van al-fadjr – te zien. Dus de bewering dat mensen vanaf hun balkon even uitvogelen hoe laat fadjr precies begint, is een teken van onwetendheid over dit onderwerp.

Hoe kan het nog zo donker zijn op dat tijdstip?
De juiste tijd van al-fadjr valt dus vroeger dan wat de meeste gebedskalenders weergeven. De bewering die sommigen doen, dat het ‘zo vroeg nooit fadjr kan zijn omdat het dan nog donker is’ is ook een misvatting. Het is namelijk doodnormaal dat het bij de begintijd van fadjr nog donker is bij jou in de straat. ‘Aa`ishah, radiallahu ‘anhaa, zei zelfs dat, als de vrouwen het fadjr gebed in de moskee verrichtten en na het gebed naar huis gingen, zij niet herkend konden worden vanwege de duisternis.<sup>13</sup> Bedenk hierbij dat bij aanvang van de fadjr tijd eerst de adhaan wordt verricht en vervolgens tijd wordt gegeven om naar de moskee te komen en het sunnah gebed te verrichten. Daarna vindt het gebed plaats. Tevens is het bekend dat de Profeet, sallallahu ‘alayhi wa sallam, tijdens het fadjr gebed na soerah al-Faatihah vaak tussen de 60 en 100 verzen reciteerde.<sup>14</sup> Na dit alles zegt ‘Aa`ishah dat het op haar terugweg naar huis nog zo donker was dat de vrouwen vanwege de duisternis niet herkend konden worden. Dit was ná het gebed. Laat staan hoe donker het was op het moment dat de begintijd van al-fadjr aanbrak.

Het is dus helemaal niet vreemd dat het bij jou in de straat nog donker is op het moment dat de begintijd van al-fadjr aanbreekt. Al-fadjr, de eerste lichtstraal die in de breedte boven de horizon uitsteekt, is immers een verschijnsel dat plaatsvindt aan de horizon en niet bij jou in de wijk. En door bebouwing en nog meer door lichtvervuiling is dit simpelweg niet met het blote oog waar te nemen vanaf je balkon, al heb je uitzicht op de horizon.

Wat is het probleem met de meeste Nederlandse gebedstijdenkalenders?
Toen moslims zich in de tweede helft van de vorige eeuw in Nederland vestigden en moskeeën bouwden, was er behoefte aan gestandaardiseerde gebedstijdenkalenders. Deze worden aan de meeste Marokkaanse moskeeën in Nederland geleverd door een Duits islamitisch centrum. Aan dit centrum was een astronoom verbonden, dr. Mohammed al-Hawarie, die verantwoordelijk was voor de berekening van de gebedstijden. Zij hebben er toen voor gekozen om een lager aantal graden dan 18 te hanteren, zodat de tijd van al-fadjr daarmee wat later wordt. De gedachte hierachter was dat dit het vasten in Ramadan, en zeker als deze in de zomer valt, draaglijker zou maken.

De oplettende lezer merkt op dat de naam van dr. Mohammed al-Hawarie al eerder genoemd is in dit artikel. Hij was als astronoom medeondertekenaar van de fatwaa van de Muslim World League waarin zij stellen dat voor al-fadjr 18 graden aangehouden moet worden. Dit toont aan dat ook hij erkent dat 18 graden de oorspronkelijke maat voor al-fadjr is. Hij week hier echter van af om het gemakkelijker te maken voor de mensen en koos toen voor 12 graden of minder, waardoor al-fadjr een stuk later viel. Dit kan soms anderhalf tot twee uur later zijn dan de oorspronkelijke fadjr tijd.

Deze aanpassing is natuurlijk onacceptabel. De oplossing voor lange warme vastendagen is niet het inkorten van de duur van een vastendag. Net als dat we de fatwaa, dat we bij lange vastendagen het vasten mogen verbreken als in Mekka de zon onder is, niet accepteren, zouden we de verlating van al-fadjr ook niet moeten accepteren. Een vastendag is immers niet op te delen; die vast je óf wel óf niet. In geen enkel scenario oordeelt de sharie’ah dat iemand die het moeilijk heeft een deel van de dag moet vasten of een verkorte dag mag vasten. Zowel de zieke, de reiziger, de bejaarde als de zwangere en borstvoeding gevende vrouw; allen vasten zij óf een volledige dag óf zij verbreken het vasten met een geldig excuus. Een verkorte vastendag als middel om gemak te faciliteren is volledig vreemd aan de Islam en daardoor onacceptabel.

Na dr. Mohammed al-Hawarie heeft het Duitse centrum de rekenmethode een aantal keren aangepast, maar tot de dag van vandaag is de misstap niet volledig hersteld. Dit terwijl een groot deel van de gebedstijdenkalenders in Nederland bij hen vandaan komt of is berekend middels hun rekenmethode.

Conclusie
Het bepalen van de begintijd van al-fadjr is geen nieuw fenomeen. Al eeuwenlang doen we dit als moslimgemeenschap en hebben we hiervoor een accurate en breed gedragen methode ontwikkeld. Deze methode is door tientallen moslimastronomen en geleerden getoetst en accuraat bevonden en werd zowel vroeger als vandaag de dag in de hele islamitische wereld gebruikt.

In Nederland hanteren de meeste gebedstijdenkalenders andere tijden voor fadjr. De tijden zijn gebaseerd op een onacceptabele rekenmethode waarbij ten onrechte de tijd van al-fadjr kunstmatig is verlaat.

Wij adviseren iedereen om voor het stoppen met eten en drinken de juiste fadjr tijd aan te houden, die berekend is aan de hand van de 18-gradenmethode. Een gebedstijdencalculator die de fadjr tijd op correcte wijze berekent, is te vinden via deze link.