Abortus: Is Islam pro-choice of pro-life?

In maart stemde een ruime kamermeerderheid voor een wetsvoorstel dat het mogelijk zou moeten maken voor huisartsen om de abortuspil te verstrekken. Tijdens een hoofdelijke stemming stemde 106 kamerleden vóór de initiatiefwet van GroenLinks, PvdA, D66 en de VVD. Volgens de initiatiefnemers heeft de wet als doel om de abortuszorg voor vrouwen laagdrempeliger en bereikbaarder te maken . Een maand ervoor stemde ook al een grote meerderheid van de Tweede Kamer voor het schrappen van de wettelijke bedenktijd van vijf dagen bij abortus en in juni werd de wetswijziging definitief toen ook de Eerste Kamer instemde met het wetsvoorstel. Daarmee is het voor het eerst sinds de jaren tachtig dat de Abortuswet in Nederland wordt gewijzigd .

In Amerika zagen we afgelopen juni een tegenovergestelde trend omtrent abortuswetgeving. Daar werd het federale abortusrecht juist ingetrokken (‘Roe v. Wade’) door het Amerikaanse Hooggerechtshof waardoor het voortaan weer aan de Amerikaanse staten zelf is om te bepalen hoe ze abortus in hun eigen staten regelen . In de praktijk betekent dat een tweedeling tussen ‘rode’ staten waar met  conservatieve wetgeving abortus in nagenoeg alle gevallen verboden wordt en ‘progressieve blauwe’ staten waar de volksvertegenwoordiging juist toegang tot vrije en legale abortus zelfs tot diep in de zwangerschap verder beschermt.

Deze tweedeling in Amerika is typerend voor het breder levende controversiële debat omtrent abortus waar de pro-life ideologie tegenover de pro-choice ideologie staat. De eerste ideologie kenmerkt zich door de prioriteit te leggen bij het behouden en beschermen van al het menselijke leven inclusief de nog niet volledig ontwikkelde foetus. Daartegenover stelt de tweede ideologie dat individuen ongelimiteerde autonomie over het eigen lichaam hebben zolang ze geen inbreuk doen op de autonomie van een ander individu. In de praktijk zijn bovengenoemde ideologieën uiteinden van een spectrum waartussen vele mitsen en maren te plaatsen zijn. Dat brengt ons bij de hoofdvraag van dit artikel; waar kunnen we het islamitisch ethische standpunt met betrekking tot deze medisch ethische kwestie plaatsen of heeft Islam überhaupt een totaal ander paradigma dat niet binnen dit spectrum te vatten is?

Ten grondslag aan het islamitische standpunt ligt het godsbeeld van de Islam. Een belangrijk onderdeel daarvan is dat Allah de Schepper is van al het bestaande. Het is Allah die de foetus vormt in het lichaam van de moeder en die uiteindelijk de ziel in laat blazen. Uit het feit dat het niet de moeder is die het vermogen heeft om de foetus te ontwikkelen tot een volwaardig mens met een ziel, vloeit voort dat ze geen onbetwist recht heeft om ongelimiteerd te kiezen om de zwangerschap te beëindigen. Daarmee staat het islamitische standpunt haaks op het pro-choice beginsel. Een ander belangrijk fundament in het islamitische standpunt ten opzichte van abortus, is de heiligheid van het leven binnen de Islam. Allah is de Gever en Nemer van het leven en het menselijke leven is van grote waarde binnen de religie . Dit blijkt onder andere uit het feit dat het beschermen van het leven een van de essentiële doelstellingen (maqasid) is van de Shari’ah.

Aangezien het embryo (en in een later stadium de foetus) een potentieel leven is, vloeit uit bovengenoemde beginselen voort dat de islamitische defaultpositie is dat het beëindigen van dit potentiële leven niet is toegestaan. Echter kunnen er uitzonderingen worden gemaakt indien er goede argumenten zijn die raken aan de noodzakelijkheden binnen de religie (darurriyat). Ook hier moet de kanttekening geplaatst worden dat dat niet geldt voor de duur van de gehele zwangerschap, aangezien de foetus na de bezieling wordt gerekend tot een volwaardig mens en beëindiging van diens leven in bijna alle gevallen als moord wordt beschouwd.

Een van de vele factoren die het betreffende abortusdebat compliceren is de vaak arbitraire grens van het begin van het menselijke leven en ‘personhood’. Als die grens namelijk al bij de conceptie ligt zoals dat wordt aangenomen bij het officiële Rooms-Katholieke standpunt, dan impliceert dat dat je met een abortus gedurende de hele zwangerschap een menselijk leven beëindigt. Mocht dat pas op het moment zijn dat de baby buiten de baarmoeder kan overleven, dan verandert dat de zaak fundamenteel. Een van de hiaten van het debat is dat de basis voor het trekken van de grens van het begin van het menselijke leven, mist. Op basis van welke biologische marker baseer je namelijk de grens van het begin van het menselijke leven; uiterlijke vorm, orgaanontwikkeling, hersenactiviteit of toch pijnperceptie? Of baseer je de grens op het begin van het bewustzijn van de foetus; iets wat met empirische methoden niet vast te stellen is.

Binnen de Islam is een voor de hand liggend afkappunt met betrekking tot het begin van het menselijke leven de bezieling van het lichaam; het moment dat de ziel in het lichaam wordt geblazen. In Islamitische jurisprudentie (fiqh) wordt dit afkappunt, dat terug te herleiden is naar een hadith overgeleverd door de bekende sahabi Ibn Mas’ud, ook gebruikt voor het bepalen van de toelaatbaarheid van abortus. Echter worden ook andere factoren in ogenschouw genomen door Islamitische juristen. Zo wordt de graduele progressie van het embryo (takhalluq) in acht genomen door de wetsscholen in de jurisprudentie omtrent abortus. Klassieke Islamitische juristen baseren hun begrip van de foetale ontwikkeling die fundamenteel is voor de jurisprudentiële discussie op Koranische passages. Een paar van de meest fundamentele verzen zijn de volgende:

وَلَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَـٰنَ مِن سُلَـٰلَةٍۢ مِّن طِينٍۢ

En voorzeker, Wij hebben de mens uit een uittreksel van klei geschapen.

ثُمَّ جَعَلْنَـٰهُ نُطْفَةًۭ فِى قَرَارٍۢ مَّكِينٍۢ

Vervolgens maakten Wij hem tot een waterdruppel in een veilige verblijfplaats (d.w.z. in de baarmoeder van de vrouw).

ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةًۭ فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةًۭ فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَـٰمًۭا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَـٰمَ لَحْمًۭا ثُمَّ أَنشَأْنَـٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحْسَنُ ٱلْخَـٰلِقِينَ

Vervolgens schiepen Wij de waterdruppel tot een bloedklonter. Toen schiepen Wij van de bloedklonter een vleesklomp en Wij maakten uit de vleesklomp beenderen, waarna Wij de beenderen bedekten met vlees. Daarna schiepen Wij het als een andere schepping (door de ziel erin te blazen). Gezegend is daarom Allah, de Beste onder de scheppers. ¹

Een punt waar alle vier de islamitische wetsscholen het unaniem over eens zijn, is dat 120 dagen na de conceptie (wanneer de bezieling heeft plaatsgevonden), abortus verboden is behalve in het geval dat het leven van de moeder op het spel staat. Hieruit blijkt dat binnen de Islam er een hiërarchie is in de heiligheid van het leven. Hierin verschilt het Islamitische standpunt bijvoorbeeld van het officiële Rooms-katholieke standpunt dat stelt dat abortus verboden is in absolute zin vanwege de afwezigheid van een hiërarchie. Binnen de Islamitische wetsscholen is er voor het moment van bezieling ook meer flexibiliteit binnen de jurisprudentie waardoor het bepalen van de toelaatbaarheid van abortus meer situationeel van aard is. Daarom kan bij het islamitische oordeel ten aanzien van een abortus meer rekening gehouden worden met de omstandigheden bij verschillende casussen zoals eerder ook kort benoemd. Abortus blijft echter ook dan het beëindigen van een potentieel leven en zoals eerder benoemd is dat iets waar binnen de Islam niet lichtzinnig mee omgegaan wordt. De uitzonderingen die door veel geleerden worden aangehaald als legitieme argumenten voor abortus voor de bezieling, verschillen per wetsschool en per geval dient een religieuze autoriteit te beoordelen of deze van toepassing zijn, of niet.

Concluderend hebben we gezien dat het islamitische standpunt met betrekking tot abortus niet zwart-wit is. Het islamitische perspectief vertrekt vanuit een godsbeeld waarin Allah de Schepper is van het leven. Dat maakt het leven heilig en interfereren daarmee onderhevig aan religieuze inkadering. De Islamitische jurisprudentiële benadering typeert zich door de pragmatische en genuanceerde aard gegrond op morele beginselen waardoor bijvoorbeeld een sterk verbod na de bezieling van het embryo toch verworpen kan worden om het leven van de moeder te behouden. Daarom is het islamitische standpunt zowel niet pro-choice als absoluut pro-life te noemen. Het Islamitische narratief onderscheidt zich daarmee van de bestaande geluiden binnen het abortusdebat en biedt een oplossing voor verschillende hiaten binnen de discussie.

Zie de voetnoten voor meer referenties.²