De Nederlandse moslimgemeenschap groeit al jaren en ook het aantal moslims dat bewust probeert te leven volgens de Islam, is groter dan ooit. Daarmee groeit ook de behoefte aan in Nederland geboren en getogen Islamwetenschappers die de gemeenschap kunnen voorzien van Islamitische leiding en oplossingen. Maar hoe word je eigenlijk zo’n geleerde? Hoe en waar begin je en waar kun je het beste naartoe als de in Nederland beschikbare kennis tekortschiet?
Om nieuwe generaties Islamstudenten wegwijs te maken in dit soort vraagstukken, ging Daliel in gesprek met mensen die ooit begonnen met het bewandelen van de weg naar Islamitische kennis. In dit diepte-interview sprak Kasım Tekin namens Daliel met ustaad Hamza Akkar, die (in tegenstelling tot wat veel generatiegenoten deden) niet naar Egypte of Saoedi-Arabië, maar naar Marokko vertrok om de Islam te bestuderen.
Studiekeuze
Wie was Hamza Akkar vóór hij naar het buitenland vertrok?
Ik heb in Nederland mijn primair onderwijs genoten en ging naar het Atheneum in Amsterdam. Daarna heb ik religie en levensbeschouwing gestudeerd aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Destijds had je naast een regulier traject godsdienstwetenschappen, ook andere trajecten, waaronder een over de Islam. Ik had beide gedaan.
Na deze opleiding was geestelijke verzorging de meest logische master om te volgen. Na het afronden daarvan deed ik de eerstegraads lerarenopleiding aan de VU. Ik vond dit een waardevolle weg om te volgen en heb er veel van geleerd. Wel viel me op dat ik de enige moslim was in het reguliere godsdienstwetenschappen-traject. Ook was ik trouwens de enige moslim in mijn omgeving die een soortgelijke theologiestudie deed.
Natuurlijk was je de enige moslim. Andere moslims kozen opleidingen waar volgens hun ouders ‘brood in zit.’ Wat bezielde jou om religiewetenschappen te bestuderen?!
Die kreet komt me inderdaad bekend voor! Toen zeiden mensen al: “Hamza, why on earth studeer je religies? Daar zit geen brood in.” Maar ik vond het gewoon héél interessant. En dat is iets van mijn opvoeding en mijn jeugd. Alhamdoelillah, ik kom uit een behoudend gezin. Ik heb dan ook niet echt een fase gehad waarin ik de Islam ‘ben gaan praktiseren’. Ik ben er op een natuurlijke manier ingegroeid.
Ook was ik altijd geïnteresseerd in andere religies en andere culturen. Ik had zoiets van: ik leef maar één keer in deze wereld. En ik leef op een bepaalde manier, de islamitische manier, dus moet ik dat wel doen met overtuiging. Ik moet erachter staan en kunnen verwoorden en verantwoorden waarom ik dat doe. Ik moet mezelf in de spiegel kunnen aankijken en zeggen: ik ben overtuigd moslim. En dat kan niet als ik niet weet waarom mensen kiezen voor iets anders. Daarom ging ik theologie studeren. Niet omdat ik twijfelde aan de islam of zoekende was, maar omdat ik ook wilde weten waarom anderen geloofden waar ze in geloofden.
En wat inkomsten betreft: al vanaf het begin van mijn carrière zag ik dat de banen vanzelf naar me toe kwamen. Ik hoefde er niet eens naar opzoek. Je volgt een weg waarin je gelooft, en Allah ﷻ is De Voorziener. Niemand wordt zonder rizq geschapen.
De weg van Islamitische kennis
Op een gegeven moment besloot je fulltime de Islam te gaan bestuderen en keek je verder dan alleen Nederland. Hoe begon dat?
Er waren twee redenen voor.
De belangrijkste was dat ik vond dat de theologie-opleidingen in Nederland ver ondermaats waren. Daar ben ik altijd open over geweest. Dat kon ik zo beoordelen doordat ik ook buiten academische kringen Islamitische vorming had genoten bij imams; en van huis uit memoriseerde ik de Koran en leerde ik de Arabische taal.
Met name in de geestelijke verzorging, waarin je dus “een beetje imam” bent en ook écht zo wordt gezien door zowel cliënten als door instellingen en zelfs door de overheid, vond ik dat het leeuwendeel van die mensen helemaal niet zo’n papiertje verdienden. In de Nederlandse academische wereld opgeleide theologen, hebben geen kaas gegeten van de Islamitische kennistraditie. Ze kunnen hooguit wat boektitels opdreunen, maar ik durf gerust te zeggen dat de meerderheid nooit een boek van kaft tot kaft in het Arabisch heeft gelezen. En dat vind ik heel problematisch.
Dus je vond de niet-academische vorming die je van in Nederland actieve imams kreeg, van hoger niveau dan op de universiteit?
Jazeker!
Misschien bezitten academische studenten vaak betere onderzoeksvaardigheden omdat ze getraind worden in het doen van een bepaald soort literatuuronderzoek, maar aan de vakinhoudelijke kennis van traditionele imams in Nederland, kunnen ze écht niet tippen.
En de tweede reden?
De tweede reden, en dat heeft te maken met waarom ik naar Marokko ben gegaan, is dat ik vond dat het religieuze domein in Nederland een zooitje was. Dan heb ik het met name over de Marokkaanse gemeenschap, daarin ben ik opgegroeid; maar ook over de moslimgemeenschap als geheel.
Je had nog veel te sterk dat alle gemeenschappen en stromingen op hun eigen eilandjes zaten, terwijl de uitdagingen die we gezamenlijk hebben wél cultuur-, etniciteit- en stroming-overstijgend zijn.
En ook binnen de gemeenschappen zelf, vond ik Nederland tot op het bot sektarisch. Ik merkte dat wanneer een moslim in Nederland ook maar een beetje Islamitische kennis opdeed, hij of zij al snel sektarisch werd. Zo was de beschikbare kennis nou eenmaal gekleurd. Alle kennis was heel selectief. Nu ik inmiddels acht jaar in Marokko studeer, ben ik daar nóg sterker van overtuigd geraakt.
Mijn aanvankelijke intentie was dan ook om veel dieper te duiken in het hele fenomeen van Islamitische kennis. Ik wilde echt onderlegd raken in de fundamenten ervan en de tools ontdekken om kennis mee op te doen en een diep begrip van de religie te verkrijgen. Ik wilde niet enkel de vis; ik wilde ook écht leren vissen.
Waarom dan Marokko?
In Nederland was het gebruikelijk om je in te schrijven in Medina. Lukte dat niet, dan was Egypte meestal een alternatief. Probeerde jij dat eerst ook, of koos je gelijk voor Marokko?
Toen ik 19 jaar oud was, heb ik getracht me in te schrijven in Medina. Ik heb het één keer geprobeerd en daarna ben ik van mening veranderd en heb ik afgezien van mijn inschrijving daar. De reden daarvan was eigenlijk, dat ik toen via mijn opleiding aan de VU meeging met een studiereis naar Marokko. Daar ging een wereld voor mij open. We gingen naar instituten waar ik een hele andere kant van Marokko leerde kennen. Een kant die ik niet eerder had gezien en die mij erg aansprak.
Ik ben altijd wel iemand geweest die warme en leuke herinneringen had aan Marokko en van jongs af aan had ik vaak het idee dat ik er ooit voor goed wilde wonen. Na deze reis begon ik dan ook steeds meer het gevoel te krijgen dat Saoedi-Arabië niet echt bij mij paste.
En dit was hét moment waarop je besloot dat studeren in Medina geen optie meer voor je was?
Ja, maar er was ook een andere reden; een gevoeligere. Ik was namelijk niet echt onder de indruk van het niveau van de studenten die afstudeerden in Medina en terugkwamen naar Nederland. Dan heb ik het voornamelijk over de bachelor-studenten.
En dat durfde je te stellen terwijl je zelf nog geen Islamstudie had gevolgd?
Jazeker. Toen ik nog in Nederland was, studeerde ik naast de VU ook bij enkele imams klassieke werken als ‘Al-Ajurroemiyyah’ en de ‘Alfiyyah’ van Ibn Malik. Ook had ik bij hen o.a. hadieth-wetenschappen en oesoel at-tafsier bestudeerd. Ik had een aardige basis. Met die basis viel mij een aantal zaken op bij de terugkerende studenten uit Medina.
Allereerst leken vele van hen in de veronderstelling te zijn dat het ‘zijn in Medina’ ze bepaalde credentials gaf. Dat terwijl het niet de stad Medina is die kennis in jouw hoofd stopt. Sterker nog, door de eeuwen heen was Medina niet eens hét centrum van Islamitische kennis; dat waren eerder steden als Damascus, Caïro, Kairouan en Fez. Het maakt niet uit waar je studeert, je mag van mij zelfs studeren op de maan. Het gaat erom hoe je gevormd wordt. En de vruchten van universiteiten zijn hun afgestudeerde studenten. Dus op basis daarvan oordeel ik.
Bij veel Nederlandse studenten uit Medina zag ik gebreken in hun Islamitische vorming. Ook vond ik ze erg sektarisch, wat zorgde voor kortzichtigheid in hun oordelen. Ze waren ervan overtuigd dat wat zij geleerd hadden, de énig mogelijke waarheid was. En voor mij betekent een goede Islamitische vorming juist dat je een brede Islamitische kijk moet hebben; zeker in Nederland, waar geen Saoediërs wonen. Je hebt hier Marokkanen, Turken, Somaliërs, bekeerlingen en nog meer moslims van alle windstreken. En als jij niet breed gevormd bent, kan dat problemen opleveren in de wijze waarop je aan de slag gaat.
Ik heb me daar altijd heel erg aan gestoord. Het zorgde voor een spirituele benauwdheid. Er zijn zeker uitzonderingen, maar bij veel studenten is dit mijn algemene indruk geweest.
Hoe was dat anders dan wat je tijdens die reis in Marokko had gezien?
Ik ging onder meer naar de Qarawiyyien-Universiteit in Fes en Universiteit Mohammed V in Casablanca. Daar sprak ik met docenten en studenten en ik was diep onder de indruk van hun kennis. Het waren échte vakspecialisten. De studenten vond ik ontzettend goedgemanierd en daar ben ik gevoelig voor. Ik herkende gewoon de Islam in ze. De krampachtige manier waarop sommige regelgeving en omgangsnormen zijn opgeblazen in Nederland, zag ik daar niet terug. Er was sprake van een natuurlijk fatsoen. Dat heeft gemaakt dat ik er steeds meer in geïnteresseerd raakte.
Studeren in Marokko: de praktijk
Waar moet je aan voldoen om te kunnen studeren in Marokko?
In Marokko is er een verschil tussen universiteiten en het zogenaamde ‘traditionele’ onderwijs.
Om deel te nemen aan universitaire bachelors, worden er niet veel persoonlijke eisen gesteld. Je moet natuurlijk wel in het bezit zijn van een baccalaureaat, wat gelijk is aan een havo- of vwo-diploma. Als dat in orde is, kun je in principe meedoen en is het aan jou om je eigen niveau op te krikken om alles bij te benen.
Je moet dus zelf, in je eigen tijd, Arabisch leren. Je wordt daarin niet begeleid. Er zijn wel taalvakken, maar dat is ter verdieping voor de studenten die al goed Arabisch kunnen.
Heb je er iets aan Darijah (Marokkaans-Arabisch)?
Op de universiteit praten we Darijah met elkaar. In de lessen verschilt dat per docent. De docenten doceren in het Foeshah (standaard/klassiek Arabisch) en veel docenten eisen heel principieel dat studenten ook in dat dialect tegen hen spreken. Andere docenten zijn daar wat losser in en accepteren ook antwoorden in het Darijah. Maar toetsen, verslagen en presentaties moeten altijd in het Foeshah. Je moet voor je begint je Arabisch dus wel bijspijkeren.
Vertel ons eens over je eigen bachelor en hoe je je voor zo’n opleiding inschrijft.
Zelf deed ik de bachelor genaamd ‘ad-dirasaat al-Qur’aniyyah wa’l-hadiethiyyah’ en dat is onderdeel van de koelliyah (faculteit) van ‘oesoel ad-dien’ in Tetouan. Deze faculteit focust zich op wat ze noemen ‘ilm al-kalaam, wat hier synoniem is aan de begrippen ‘oesoel ad-dien en ‘aqiedah (dus geloofsleer).
Inschrijven is dus gemakkelijk en kan digitaal via de websites die iedere universiteit sinds kort volgens de wet moet hebben. Op die websites creëer je een digitaal account en upload je alle gevraagde documenten. Wanneer deze compleet zijn, worden de lijsten met toelatingen bekendgemaakt en moet je langskomen om alle gevraagde documenten aan te leveren.
Maar let op: Nederlandse diploma’s moet je wel eerst laten herwaarderen. Dat kan nogal een klus zijn. Daarom raad ik iedereen aan om eerst eens de Staatscourant door te spitten. Er zijn namelijk mensen die eerder Nederlandse diploma’s hebben laten herwaarderen. Als je in die courant een diploma vindt dat gelijk is aan de jouwe, kun je dat aan je universiteit laten zien om te bewijzen wat je papiertje waard is. Dat wordt meestal geaccepteerd.
Noot: De Staatscourant van Marokko heet in het Arabisch Al-Jarid ar-Rasmiyyah. Een bewijs van de herwaardering van een Nederlands VWO-diploma, hebben we in deze link voor je toegevoegd (zie linksonder op pagina 6402).
En wat kost het?
Gratis. Op privé-universiteiten na, zijn alle universiteiten in Marokko gratis. Ook kun je een studiefinanciering aanvragen. Je krijgt dan ongeveer 1000 DH per maand. Dat bedrag kan overigens verschillen per faculteit en stad. Ook is er iets als een OV-korting.
En hoe verloopt het inschrijven voor een master-opleiding?
Bij de master is het andere koek. Daar heb ik drie jaar over gedaan om toegelaten te worden. De toelating voor master-opleidingen gebeurt op basis van selecties en het aantal plaatsen is beperkt. Zo kent mijn faculteit vijf master-programma’s met voor ieder programma 25 tot 35 plaatsen. Iedere master krijgt zo’n 400 aanmedlingen binnen, dus ga maar na hoeveel er afvallen.
Die hoge concurrentie zorgt voor strenge toelatingseisen. Naast dat je papieren en cijfers in orde moeten zijn, onderga je ook een schriftelijke én mondelinge toets waarin vier tot vijf vakspecialisten je bestoken met allerlei moeilijke vragen om je denkniveau en vakinhoudelijke kennis te testen. Ook willen ze weten hoe goed je Arabisch is. Je moet daarom in je bachelorfase écht goed aan je eigen vorming hebben gewerkt!
Tot slot selecteren ze je ook op je achlaaq (je gedrag en goede manieren). Houd daar daarom vanaf het begin van je bachelor al rekening mee! Sta je bekend als een moeilijk, ongemanierd en polemisch persoon, dan is de kans klein dat je toegelaten wordt voor een master.
Onderaan dit artikel vind je een lijst met bekende Islamitische faculteiten in Marokko.
Je zei eerder dat er naast de universiteiten ook iets is als ‘traditioneel’ onderwijs. Wat houdt dat in?
Je hebt hier ook iets als traditioneel onderwijs, waarbij je met geleerden bepaalde boeken behandelt. Ze noemen dat madjaalis al-gaassah en deze vind je in de moskeeën van grote geleerden. De toelatingseisen van zulke besloten kenniskringen zijn heel willekeurig en verschillen per geleerde. Zo eisen de meeste geleerden dat je de Koran volledig gememoriseerd hebt, andere willen zien dat je goed op weg bent. Je Arabisch moet uitmuntend zijn en ook andere islamitische vakken moet je op hoog niveau beheersen voordat je wordt toegelaten. Voldoe je niet aan die eisen, dan mag je aansluiten bij publieke lezingen in de moskee, maar word je niet toegelaten tot de besloten kringen van Islamstudenten.
Het islaminhoudelijke deel
Het opdoen van ‘de juiste’ Islamitische kennis is natuurlijk een hot item in Nederland. Hoe zit dat met de kennis die in Marokko wordt aangeboden? Word je ‘gehersenspoeld’ in de richting van een ‘Marokkaanse Islam’? Of ligt dat anders?
Het is belangrijk dat je er met een open houding ingaat. Als je in Nederland al overtuigd bent van je eigen gelijk, waarvoor ga je dan nog kennis opdoen? Kennis doe je op om de waarheid te achterhalen, niet om jouw eigen waarheid voor jezelf te bevestigen.
Dat gezegd hebbende, moet je ervan uitgaan dat je op universiteiten in Marokko geen boekwerkjes van moderne geleerden gaat bestuderen. In Marokko is de diepe basis van Islamitische kennis, maar dan ook echt álle Islamitische kennis, erg belangrijk. Daarom bestudeer je daar de oude, klassieke boekwerken die door het grootste deel van de Oemmah worden geaccepteerd als toonaangevend in hun specifieke vakgebieden. Het gaat echt om de boeken die aan ‘de basis’ liggen van die wetenschappen. Kom je op je toets aanzetten met een moderne geleerde, dan word je waarschijnlijk uitgelachen.
Dit is overigens een van de beste manieren om sektarisch denken te bestrijden. Je laat moderne discussies achterwege en duikt in de klassieke werken. Dat wordt er de eerste jaren echt ingehamerd. Je moet leren traceren waar moderne geleerden hun kennis vandaan hebben en waarom ze denken wat ze denken. Dat helpt je om door alle bomen het bos weer te zien.
Wordt het daardoor geen ideologisch rommeltje? Of is iedereen juist gelijkgestemd?
Ik merkte inderdaad dat er wel heel veel vrijheid is in wat iedereen denkt. Dat geldt ook voor het traditionele onderwijs bij geleerden buiten de faculteiten. Ik was verrast over hoe vrij iedereen hier kan bestuderen en geloven wat hij wil. Er zijn uiteraard heiligheden binnen het vak: aan de fundamenten van ahl us-soennah kan niet zomaar gerommeld worden, maar Marokko is totaal niet dogmatisch. De angst die sommigen in Nederland hebben, dat je hier vertrekt als een soort gehersenspoelde Ash’ari of Maliki, is dan ook verre van terecht.
De lesprogramma’s gaan natuurlijk wel uit van een bepaalde oriëntatie. De Marokkaanse staatsoriëntatie is: Ash’ari in ‘aqiedah, Maliki in fiqh en at-tasawwoef as-soennie in levenswijze, dus de taariqah Junaid al-Baghdaadi (over wie overigens consensus bestaat dat hij een grote imam is en een autoriteit is op het gebied van at-tasawwoef volgens de Koran en de Soennah). Dat laatste is een vorm van tasawwoef die heel erg gesteld is op de praktijk, met name op tazkiyat an-nafs en achlaaq. Het staat dus ver van raar filosofisch geneuzel. Dat maakt het ook zo populair onder Marokkanen.
Maar in de academia dringt niemand je dus op om Ash’ari of Maliki te worden. Je wordt gewezen op veel klassieke werken binnen het vak en wat je persoonlijk aanhangt, boeit docenten niet echt en je wordt er niet naar gevraagd. Jij moet alleen ieders ideeën en argumenten kennen. Ondertussen kun je elkaar kritisch bevragen, maar je moet hier veel respect hebben. Met de brutale Nederlandse houding ga je het hier niet redden. Je zal er dan snel worden uitgefilterd. Iedereen behandelt elkaar hier respectvol als moslims.
Tot slot
Ik raad mensen aan om Marokko als serieuze optie te overwegen om Islamitische kennis op te doen, omdat het een land is dat bekend is met Europese moslims. Je wordt hier niet gediscrimineerd en er worden je geen onnodige barrières opgelegd. De mensen zijn behulpzaam en weten enigszins hoe ze met je om moeten gaan. Tegelijkertijd is het voor veel mensen, met name Nederlandse Marokkanen, bekend terrein, waardoor je al een paar stappen voor bent op studenten die bijvoorbeeld in Egypte moeten gaan wonen en alles nog zelf moeten uitzoeken.
Een andere belangrijke reden waarom ik Marokko aanraad, is de vakkundige diepgang die hier geboden wordt. Als je hier in Marokko hebt gestudeerd, houd je er een scherpe blik op na. Het is niet alleen maar het algemene wat je bijvoorbeeld in Nederland aan universiteiten krijgt. Ook pik je hier de Arabische taal veel sneller op dan wanneer je in Nederland zou blijven.
Over faculteiten in Marokko
In Marokko zijn de universiteiten regionaal verdeeld. Elke provincie heeft een eigen universiteit. Toch zijn het niet de universiteiten, maar de faculteiten die semi-onafhankelijk bekendheid verschaffen op basis van hun eigen kwaliteiten.
Bekende Islamitische faculteiten in Marokko zijn de volgende.
De koelliyah oesoel ad-dien in Tetouan
De koelliyah as-shari’a in Agadir
De koelliyah as-shari’a in Fes
De koelliyah ‘oeloem as-shari’ah in Smarah (in de Sahara)
De koelliyah as-shari’a in OujdaOp sommige universiteiten zijn de islamitische studies onderdeel van de faculteit der letteren (adab). Dat geldt bijvoorbeeld voor de islamopleiding aan de Universiteit van Casablanca. Ook zijn er op zichzelf opererende islamwetenschappelijke instituten die niet aan overkoepelende universiteiten zijn gebonden, met als bekendste voorbeeld de Dar Al Hadith Al Hassania in Rabat.
Opmerking: de specialistaties van iedere faculteit zijn vooral terug te zien in hun masteropleidingen en hun doctoraal-programma’s. Het is daarom goed om bij het kiezen van je bachelor al na te denken over de specialisatie die je later zou willen kiezen.
