Een mogelijk auto-ongeluk, een mogelijke barst in je telefoonscherm, mogelijke pech onderweg. In Nederland zijn we voor van alles en nog wat verzekerd. Maar zaken rondom het enige waar we écht zeker van zijn, de dood, hebben nog maar weinig mensen goed op orde. We denken er nu nog liever niet over na. Toch is er geen ontkomen aan en is het belangrijk nú al goed voorbereid te zijn op de dood; en dat niet alleen spiritueel. Een slechte voorbereiding kan immers veel problemen opleveren voor je nabestaanden. Maar wat weten we nou eigenlijk over alle organisatorische zaken rondom de dood? Daliel ging erover in gesprek met de mensen achter Islamitische Uitvaartzorg al-Qadr, die ons de ins and outs vertelden over hoe je voor te bereiden op de dood, wat te doen wanneer een naaste overlijdt en wat de uitvaartbranche voor je kan betekenen in die moeilijke tijden die (zeker!) komen gaan.
Jullie noemen jezelf een uitvaartverzorger. Wat doet zo’n uitvaartverzorger precies?
‘Een uitvaartverzorger staat 24 uur per dag en zeven dagen in de week paraat om een melding van overlijden op te pakken. Wanneer er iemand overlijdt, belt (in de meeste gevallen) zijn of haar familie ons op, waarna we een speciale lijkenwagen sturen om de overledene op te halen en (samen met een van onze uitvaartmedewerkers) naar het uitvaartcentrum te vervoeren. Daar wordt de islamitische rituele dodenwassing verzorgd door een team dat daarin gespecialiseerd is. We vragen dan altijd of er familieleden zijn die daarin willen participeren. Als dat het geval is, dan zorgen we ervoor dat ze de juiste begeleiding krijgen zodat ze actief mee kunnen doen aan de dodenwassing.
Dan wordt in samenspraak met de naasten van de overledene, een moskee gekozen waar het dodengebed (salaat al-janaazah) wordt verricht. Soms komt het voor dat de familie het gebed op de begraafplaats wil verrichten. In zo’n geval kan de familie zelf een imam regelen of vragen of de uitvaartverzorger er een regelt. Maar niet alle uitvaartverzorgers regelen een gebed op de begraafplaats en leggen die verantwoordelijkheid bij de familie.
De uitvaartverzorger regelt vooraf alle vereiste administratieve handelingen zodat de overledene conform relevante wetgeving begraven of gerepatrieerd (begraven in het land van herkomst) kan worden. Indien de overledene in Nederland begraven wordt, regelen zij dus een plaats op een islamitische begraafplaats (naar keuze) en zorgen ze ervoor dat er een graf open gegraven wordt en klaarstaat bij aankomst van de kist. Wanneer de overledene begraven is, is het werk van de uitvaartverzorger klaar.’
Jullie nemen dan afscheid?
‘In principe wel. Maar bij Islamitische uitvaartzorg al-Qadr bieden wij ook nazorg aan wie daar behoefte aan heeft. Onze hulpverleners staan klaar om telefonisch of op locatie met nabestaanden in gesprek te gaan over het verlies van hun dierbaren. Zo proberen we ze in ieder geval op emotioneel vlak bij te staan in hun rouwverwerkingsproces. Ook organiseren we als enige in Nederland rouw- en steungroepen voor moeders die hun kinderen verloren hebben. Dit zijn sessies die in groepsvorm gegeven worden door een professionele rouwtherapeute van onze organisatie. Voor kinderen hebben we onlangs een islamitisch rouwverwerkingsboek uitgebracht, getiteld ‘Tot in Djenna inshaa’Allah’.’
24 uur paraat staan en het leveren van al die diensten is niet niets. Wie betaalt dat allemaal?
‘Dat doen zogeheten uitvaartverzekeraars. Een uitvaartverzekeraar is dus iets anders dan de zojuist genoemde uitvaartverzorger. Een verzekeringsmaatschappij of fonds, is een organisatie waar jij je kunt verzekeren tegen de kosten die ontstaan op het moment dat je komt te overlijden. De meeste uitvaartverzekeraars in Nederland houden zich alleen bezig met het (financiële) verzekeringsvraagstuk en dus niet met het verzorgen van de uitvaart. Zij betalen alleen de kosten die gemoeid zijn bij het inzetten van een uitvaartverzorger.’
Dus ik moet een uitvaartverzekeraar én een uitvaartverzorger kiezen?
‘Moet niet, maar liever wel. Als je geen uitvaartverzekeraar hebt, zijn alle kosten van de uitvaartverzorger voor eigen rekening. En dat kan oplopen tot in de duizenden euro’s. Daardoor zien we ook vaak berichten voorbijkomen waarin individuen of stichtingen oproepen om te doneren voor een onverzekerde moslim die is komen te overlijden en waar de nabestaanden geen de begrafenis voor kunnen betalen. Mede vanwege de fraudegevoeligheid van dergelijke initiatieven, zijn we daar niet blij mee. Het is vaker voorgekomen dat mensen op criminele wijze geld inzamelden en fraude pleegden of simpelweg niet transparant waren over waar de donaties (en het overschot) precies voor zouden worden gebruikt. Ook komt dit het eigen verantwoordelijkheidsgevoel van moslims niet ten goede en dreigt er onder veel mensen een houding te ontstaan waarin ze zich niet tegen de kosten verzekeren gezien het “toch wel wordt betaald door de Oemmah.” Iedereen dient dit soort zaken zelf vooraf geregeld te hebben.’
Wordt daar iets tegen gedaan?
‘Ja, binnenkort wel, inshaaAllah. Om problemen en risico’s rondom dit soort inzamelingen te voorkomen, is de Branchevereniging Islamitische Uitvaartorganisaties Nederland (BIUN) bezig met het centraliseren van dergelijke hulpacties door een landelijk noodfonds op te zetten dat op professionele en transparante wijze in deze behoefte kan voorzien. Dit moet straks dé organisatie zijn die als betrouwbare partij noodinzamelingen kan doen om moslims met financiële problemen te steunen in moeilijke tijden. Middels transparante financiële rapportages zal het initiatief zich dan jaarlijks verantwoorden aan de moslimgemeenschap. Het plan wordt momenteel uitgewerkt en zal op korte termijn worden gelanceerd, inshaaAllah.’
Terug naar de uitvaartbranche zoals die er nu uit ziet.
Ik kies dus een uitvaartverzorger én een uitvaartverzekering. Hoe weet ik welke de beste voor mij zijn?
‘Het is dus de uitvaartverzorger die de complete uitvaart van A tot Z regelt. De verzekeraar speelt geen rol bij de uitvoering ervan. Ze dekken alleen de kosten die de uitvaartverzorger aan de verzekeraar factureert. Alleen binnen de Turks-Nederlandse gemeenschap gelden sommige uitzonderingen. Daarin bevinden zich enkele grote koepelinitiatieven die zowel de verzekering als de verzorging van de uitvaart volledig op zich nemen. Het gaat dan vooral om de grotere, bekendere organisaties en niet de kleine initiatieven. Bij die laatste heb je niet de vrijheid om zelf een islamitische uitvaartverzorger te kiezen.
Wat betreft verzekeringen, is het belangrijk om te weten dat je je op islamitisch verantwoorde wijze dient te verzekeren. We hebben tegenwoordig halal opties i.p.v. de traditionele verzekeringsmaatschappijen en banken. Een belangrijke tip die we altijd meegeven, is om een uitvaartverzekering af te sluiten waarbij je vrij bent om je eigen uitvaartverzorger te kiezen. Zo voorkom je teleurstelling doordat verzekeraars of fondsen weigeren jouw wens in acht te nemen omdat je niet de vrijheid hebt om je eigen uitvaart te bepalen en de uitvaartverzorger te kiezen die jij vertrouwt en waar je je goed bij voelt.
Voor uitvaartverzorgers geldt dat de meeste in Nederland zijn aangesloten bij een landelijke branchevereniging, de eerder genoemde BIUN. BIUN zal op korte termijn een keurmerk lanceren waarmee professionele, deskundige, integere en transparante uitvaartorganisaties (zij worden hierop getoetst) onderscheiden worden van de rest. Hierdoor wil de islamitische uitvaartbranche zich professionaliseren en aan volwassenwording van de branche gaan doen. Wanneer je een uitvaartverzorger kiest met een islamitisch uitvaartkeurmerk, dan ben je gegarandeerd van een goede en professionele uitvaartverzorger die deskundig en islamitisch verantwoord te werk gaat.’
En wie controleert de uitvaartverzorger eigenlijk? Kan ik ergens heen als ik klachten heb?
‘Ook daar wordt hard aan gewerkt! Bij de lancering van het islamitische uitvaartkeurmerk, zal tegelijkertijd een klachten- en geschillencommissie gelanceerd worden waardoor nabestaanden voor het eerst een klacht kunnen indienen over hun uitvaartverzorger op de website van BIUN (www.biun.nl). Gegronde klachten zullen dan officiële consequenties hebben voor de bij BIUN aangesloten uitvaartverzorgers.’
Stel, morgen overlijdt een van mijn naasten. Welke stappen onderneem ik dan?
‘Vlak voordat iemand overlijdt, probeer je de stervende aan te moedigen om de shahaada uit te spreken. Abu Sa’id al-Khudri vertelde dat Profeet ﷺ zei: ‘Zeg en laat jullie stervenden zeggen: er is geen god buiten Allah (Laa ilaaha illa Allah).’1 Ook zei hij ﷺ : ‘Degene wiens laatste woorden zijn ‘Laa ilaaha illa Allah’, zal het paradijs binnentreden.’2 Het is daarom belangrijk om de stervende aan te moedigen dit uit te spreken, zonder dit (onbeleefd) te forceren.
Het werkt overigens beter om tegen zo iemand te zeggen: “Zeg laa ilaaha illa Allah” in plaats van dat je zegt dat hij “de shahaadah” moet uitspreken. Stervenden zijn zich immers niet altijd meer van alles bewust en het helpt om de denkstap “Wat bedoelt hij met shahaadah”, bij hem of haar weg te nemen.
Voor omstanders is het aangeraden om doe’aa (smeekbeden) te doen voor degene die zijn laatste momenten beleeft. Zo is er de bekende doe’aa: “Allahuma Rafiq al-A’laa” (O Allah, het hoogste gezelschap). In deze smeekbede vraag je Allah om de persoon in kwestie te voorzien van het hoogste gezelschap in het hiernamaals, namelijk, de boodschappers, de profeten, de martelaren en alle oprechte dienaren van Allah. Dit zei de Profeet ﷺ ook toen zijn eigen dood naderde. Het waren tevens zijn ﷺ laatste woorden. Wanneer de stervende overleden is, zeg je: Innaa lillaahi wa innaa ilayhi raji’oen. Dit om te behoren tot degenen waarover Allah in de Koran Zegt: ‘Degenen die, wanneer zij door een ramp getroffen worden, zeggen: “Waarlijk, aan Allah behoren wij toe en waarlijk, tot Hem zullen wij terugkeren.” Zij zijn degenen op wie de Zegeningen van hun Heer neerdalen, en (op wie) Zijn Genade (is neergedaald). En zij zijn degenen die recht geleid zijn.’3
Sluit vervolgens de ogen van de overledene en verwijder eventueel (indien mogelijk, niet forceren!) zijn of haar kunstgebit. Leg de armen langs de zij en bedek het lichaam volledig met een deken, doek of ander stuk stof.
Probeer geduldig te zijn, hoe moeilijk het ook is. Echte sabr, geduld, is immers wat je toont ‘bij de eerste klap’. Blijf rustig en kalm en weet dat dit onderdeel is van al-Qadr, de door de Heer der Werelden voorgeschreven Lotsbeschikking. Ook is het dan een goed moment om smeekbeden te verrichten voor de overledene. Dat leren we uit de mooie overlevering waarin de Boodschapper van Allah ﷺ Aboe Salamah kwam bezoeken toen ‘zijn zicht star was geworden’ (hij was overleden). De Profeet ﷺ sloot toen zijn ogen en zei: ‘Wanneer de ziel in beslag is genomen en het lichaam verlaat, volgen de ogen het.’ Sommige familieleden van Aboe Salamah huilden en weeklaagden, waarop de Profeet ﷺ zei: “Bid tot Allah alleen voor het goede voor julliezelf, want de (aanwezige) engelen zeggen “Amien” op alles wat jullie uitspreken.’ Toen zei hij ﷺ : ‘O Allah, vergeef Aboe Salamah, verhef hem in status onder degenen die rechtschapen zijn en bescherm zijn familie die achtergebleven is. O Heer der Werelden! Vergeef hem en ons, verruim zijn graf en verlicht het voor hem.’’
Verdere praktische stappen zijn dan:
- Meld het overlijden bij de arts: ‘Is iemand thuis overleden? Bel dan zijn of haar huisarts (overdag) of de huisartsenpost (buiten kantoortijden en in weekenden). De arts stelt het overlijden vast en vult de overlijdenspapieren in. Overlijdt iemand in een ziekenhuis of een zorginstelling, dan schakelen zij een schouwarts in.’
- Check de wensen van de overledene: ‘Voordat je contact opneemt met een uitvaartverzorger, ga je na of de overledene wensen heeft vastgelegd met betrekking tot de uitvaart. Dit kan in de vorm zijn van een codicil, testament of islamitische wilsbeschikking. Belangrijk is dus om te controleren of de overledene een voorkeur had voor een specifieke uitvaartverzorger. Handel in het belang van de overledene door rekening te houden met zijn of haar wensen zolang deze binnen de kaders van de islamitische wet- en regelgeving vallen. Daarnaast kun je alvast uitzoeken of de overledene een uitvaartverzekering heeft en wat het polisnummer is, zodat je dat later aan de uitvaartverzorger kunt doorgeven. Indien er geen laatste wensen zijn vastgelegd, bel dan direct een islamitische uitvaartverzorger waar je vertrouwen in hebt, je goed bij voelt en het liefst een organisatie die over een keurmerk van de islamitische branchevereniging (BIUN) beschikt.’
- Contacteer een islamitische uitvaartverzorger: ‘Een uitvaartverzorger is 24 uur per dag bereikbaar en doet zijn best om zo snel mogelijk aanwezig te zijn. Vanaf het eerste contactmoment tot en met de dag van de uitvaart, staan zij aan je zijde. Zij zullen je van verdere informatie en tips voorzien.’
Hebben jullie nog dringende adviezen voor de lezers?
‘Bij een overlijdensgeval adviseren we altijd één contactpersoon aan te stellen.
Door de hectiek komt het weleens voor dat er miscommunicaties ontstaan wanneer meerdere mensen zich tegelijkertijd bezighouden met zaken rondom de uitvaart. Selecteer dus één persoon als contactpersoon voor die dagen waarvan we allemaal weten dat ze komen gaan.
Tot slot willen we iedereen op het hart drukken om stil te staan bij het feit dat ook zij op een dag de moskee horizontaal zullen worden binnengedragen door hun dierbaren. Het belangrijkste daarvoor is de spirituele voorbereiding. Maar het past een moslim ook om zijn zaken vooraf in orde te hebben zodat zijn familie zo min mogelijk zorgen ervaart na zijn dood en zij zich vooral kunnen bezighouden met het verrichten van smeekbeden voor hem. Daarom drukken we iedereen op het hart niet te wachten met het afsluiten van een gedegen uitvaartverzekering én bij de familieleden duidelijk aan te geven door welke uitvaartverzorger zij hun uitvaart willen laten verzorgen.
Moge Allah ons allen een goed einde geven.